مدرسه فمینیستی : شما زنان ترکيب پيچيده و بيکران رنج و شادي ، تنها و رها شده به خود، ولي به وجود آورنده ي کل بشريت. رنجديده ، ناکام و خوار و در عين حال منبع بي پايان شادماني و لذت براي همه ما و منبع عاطفي ماوراي قياس و الهام بخش حرکت هاي شجاعانه هستيد. ضعيف خوانده شديد ، اما سرشار از قدرت ناگفته اي هستيد که الهام بخش ما براي کسب افتخار بوده است و بنا بر همين حقايق است که بايد محقانه مدعي تساوي حقوق خود در جشن پُر شکوه پيروزي انقلاب باشيد.
 توماس سانکارا ، اعتلاي زن و انقلاب آفريقا ، ص 41

یافتن رد پای زنان در کشوری که تاریخ نگاری از دید و نگاهی کاملا مردانه صورت گرفته است، کاریست بس دشوار. فرهنگ ما همچنان و کماکان فرهنگ شفاهی است و آنچه مکتوب است ، بندرت از دخالت علایق شخصی، فکری، ایدئولوژیک و گروهی، بر حذر مانده است. پیشداوری ، تعصب و اصرار بر اثبات درستی درک ایدئولوژیک و طرح سیاسی خود از طریق تحریف تاریخ ، نگفتن همه ی واقعیت ها، حذف کردن این یا آن بخش ، محکوم کردن یا پذیرفتن تام، حکم صادر کردن در مورد وقایع تاریخی بدون در نظر گرفتن اوضاع سیاسی و اجتماعی خاص هر دوره، و نتیجه گیریهایی که به جای روشن کردن ابهامات بر آنها افزوده است، در مجموع باعث شده که در بسیاری از زمینه ها با کلاف سردرگمی روبرو شویم که باز کردن آن کاریست گاه ناممکن.

با وجود همه این مشکلات و سر در گمی ها اما مردم و کشور پهناور ما ايران در مسیر پیمودن تاریخ پُر فراز و فرود خویش، با وقایع و حوادث فراوان روبرو بوده است، بویژه در طول سال هاي طولانی سلطنت قاجاريه، مناسبات اجتماعی سیاسی ما دستخوش تحولات بسيار بوده است . وضعيت اجتماعي زنان هم در طول دوره هاي مختلفِ تاريخي و فرهنگي بویژه در سالهای پایانی سلسله قاجاریه با تغییر و تحولات فراوان روبرو بوده است . مثلاً ما در تاریخ متلاطم کشورمان با حمله ي اقوام مختلف از جمله عرب ها روبرو بوده ایم. حمله عرب ها به ايران موجب پذيرش ارزش هاي عربي – اسلامي در ميان ايرانيان شد. حمله ي مغول ها به ايران نيز تاثير زيادي بر فرهنگ و جامعه ي ايران گذاشت. اين تاثيرات به تبع بر وضعيت زنان ايراني تاثير گذار بود.(1)

هرچند كه جامعه ما در دوره ي قاجاريه و سالهای پایانی حکومت آنان، وارد مرحله ي تازه ايي شد و با شكل گيري حركت مشروطه خواهي ايرانيان در تحولات سياسي – اجتماعي و فرهنگي تاثير و تحولات زیادی در همه ابعاد زیست اجتماعی مردم به وجود آمد. ولي در اين راستا بيشتر زنان در حوزه ي اجتماعي جامعه ، در رنج و مشقت بودند. چون نه تنها در حوزه ي اجتماعي بلكه در حوزه ي سياسي هم به آساني نمي توانستند به اقدامات گروهي و جمعي دست بزنند. هرچند كه در حركت ها و جنبش هاي مخالف با دولت، نقش و حضور زنان هم مي بينيم ولي نخستین نمودهای حضور جدی و مؤثر زنان را در جنبش مشروطه مي بينيم . در اين دوران شرايط سياسی، اجتماعی، زندگی زنان تا حدود زيادی محدود شده بود. با وجود اين، آنان در برخی فعاليت‌های اجتماعی، مانند تفريحات دسته‌جمعی (در جمع زنان)، امور خيريه، گردهم‌آيی‌ها و مراسم مذهبی، دخالت و مديريت مستقيم در اداره منزل و تربيت فرزندان و در موارد معدودی نيز امور اقتصادی مانند اداره امور زمين‌های کشاورزی يا توليدات صنايع دستی شرکت می‌جستند.(2) ضمن آنکه آنان در صحنه ي سياست حضوری پنهان داشتند. به اين ترتيب که به عنوان مادر، خواهر يا همسران شاه، با نفوذ بر وی به‌طور غيرمستقيم و به صورت واسطه قدرت بر برخی تصميمات شاهانه اعمال نفوذ می‌کردند.(3) اما زنان به دليل نبودن شرايط اجتماعی و سياسی مناسب نمی‌توانستند جايگاه مستقل و مناسب خود را در اجتماع بدست آورند.

فرمان انقلاب مشروطه كه در سال 14 جمادی الثانی 1324 برابر با 14 مرداد ماه 1285 خورشیدی صادر شد و بعد از فرمان مشروطيت علما در قم و بازاريان و اصناف در باغ سفارت جمع می شدند و 17 جمادی الثانی متمم فرمان مشروطيت صادر می شود ، چون روشنفکران اعتراض می کنند که آن کامل نيست و پاره مي کنند و شاه دوباره آن را مي نويسد و در اولی اسم ملت را نياورده بودند و بعد در متمم آن به ملت اشاره شده است . بعد از اين که فرمان صادر شد در طهران تلاش کردند نظام نامه ی انتخابات را تعيين کنند و در حدود 17 شهريور نظام نامه ی انتخابات امضا شد . مظفرالدين شاه بيمار بود و می ترسيدند که شاه فوت کند و تمام تلاش ها نقش بر آب شود و شروع کردند به انتخابات نمايندگان که در طهران تعداد 60 نفر بودند . تبريز کانون دوم برای مشروطه بود .

زنان در لحظه لحظه ی اين حرکت مهم سياسی اجتماعی حضوری چشمگيری داشتند.هنگامی که مخالفت با دولت آغاز شد و مردم در مسجد شاه طهران بارها و بارها بست نشستند ، زنان نيز عهده دار مسئوليت های مهمی بودند.آنان ضمن همراهی با مردان در آوردند علما به مسجد برای سخنرانی، مسئوليت حفظ جان علما را هم بر عهده داشتند.(4)

يکی از زنان به نام « زن حيدر خان تبريزی و گروهش وظيفه داشتند در موقع شلوغی با چماقهايی که در زير چادر خود پنهان کرده بودند از جان علما محافظت کنند.» در مهاجرت صغری هم همراه با سيد محمد طباطبايی و سيد عبدالله بهبهانی زنان نيز حضور داشتند. همان طور که مي دانيم عين الدوله سعی می کرد مظفر الدين شاه را در بی خبری قرار دهد در چنين شرايطی زنان برای آگاه کردن شاه از وضع موجود پيش قدم مي شوند و هنگامی که شاه برای ديدار امير بهادر به منزل وی مي رفت، فرصت را غنيمت شمرده و گرد کالسکه ی او را مي گيرند و فرياد میزنند:" ما آقايان و پيشوايان دين را می خواهيم، عقد ما را آقايان بسته اند... ای پادشاه اسلام اگر روس و انگليس با تو طرف شوند، شصت کرور ملت ايران، به حکم اين آقايان جهاد می کنند."(5)

حتی در جريان آزاد کردن شيخ محمد واعظ از عاملان فعال مهاجرت صغری، زنان نقش زيادی را ايفا کردند به طوری که ما شاهد درگيری آنها با سربازان هستيم .در مورد تحصن در سفارت انگليس هم زنان تصميم به مشارکت گرفتند- اما هنوز نگرانی از تماس نزديک با اجانب نامسلمان مانع ا ز تحقق خواست آنان می شد.با اين حال زنان نااميد نشدند.در همين جريان تحصن در سفارت انگليس زنی يک دسته اسکناس به حاجی محمد تقی نامی می دهد و مي گويد: اين پول را خرج متحصنين کنيد . سرانجام مشروطه خواهان پيروز شدند اما...اما ازآنجا که اکثرا" انديشه ی مرد ايرانی بسته بوده و استبداد و مرد سالاری در جزء جزء بدنه ی اين جامعه ريشه دوانده است،متأسفانه با تشکيل مجلس ،زنان نه حق انتخاب داشتند و نه حق انتخاب کردن.....

درواقع "در رديف اطفال واتباع بيگانه به حساب آمدند."(6) واين جز استبداد مطلقه و استقرار نظام مرد سالار هيچ چيز ديگری نمی تواند باشد. در جريان تضعيف مشروطه توسط محمد علی شاه،اتحاديه ی غيبی نسوان از متمم قانون اساسی دفاع کرد.محمد علی شاه افراد زيادی را جهت ضربه زدن به مشروطه تحريک می کرد. دراين دوره شاهد حمله ، قتل و غارت زيادی هستيم. در اين برهه ی زمانی نيز زنان ازهيچ گونه کمک جانی و مالی دريغ نکردند و اين مطلب مؤيد ايثار و شعور فوق العاده ی زن ايرانی است. اوج مخالفت محمد علی شاه به توپ بستن مجلس بود. در اين حادثه و قتل عام مشروطه خواهان ،تنها زنان جرات یافتند پيکر جوانان مجاهد را از زمين بردارند و بعد از استيلای مجدد مستبدين، منزل عمه ی ميرزا جهانگيرخان صور اسرافيل محل استقرار مشروطه خواهان بود.(7)

سرآغاز جنبش زنان براي رسيدن به حقوق حقه ي شان بود تا آن زمان زنان تجددخواه كه تعداد آنان كم شمار بود در محافل و مجالس خود به بحث و گفتگو درباره ي شرايط زندگي و موقعيت فردي و اجتماعي زن ايراني در سنجش با زن اروپايي مي پرداختند و به اقدامات لازم براي دگرگون كردن اين وضع مي انديشيدند . زنان روشنفكر ايراني در اجتماعاتي كه تشكيل مي دادند و در نشرياتي كه منتشر مي ساختند ، از زندگي زنان تازه رهاشده و فارغ از ستم روسيه ي شوروي مثال مي آوردند و در راه مبارزه با خرافات و قيد و بند فئودالي ، هم چنين در راه كسب آزادي از زنان شوروي الهام مي گرفتند.(8) هم چنين با داير كردن مؤسسات علمي و فرهنگي ، از قبيل مدارس دخترانه ، قرائت خانه ، نشر روزنامه و كتاب و ... سعي كردند ، پرده ي سياه ناداني و خرافات را به كنار زنند و با آگاهي به پيكار با ستم اجتماعي و جنسي برخيزند.(9)

انقلاب مشروطه تا حدودي توانست خواسته ها و هدف هاي خود را از محافل دربسته به پهنه ي (سطح ) جامعه بكشاند.(10) در ايران جنبش هاي آگاهانه زنان براي احقاق حقوق خود به طور مشخص از دوران مشروطه كه دوران آگاهي عموم مردم از حقوق دموكراتيك خويش است آغاز مي شود و پس از آن نيز در پيوندي انكار ناپذير با جو سياسي حاكم در هر يك از رژيم ها ادامه مي يابد.(11) در انقلاب مشروطه حضور زنان چشمگيرتر شد . آنان در اعتراض ها و بست نشيني هايي كه به صدور فرمان مشروطه منجر گرديد ، شركت داشتند. در حالي كه زنان در واقعه ي رژي تنها به واسطه ي فتواي علما حضور يافتند، در مبارزه هايي كه به انقلاب مشروطه انجاميد به طور خودجوش و البته باز هم به رهبري روحانيون شركت نمودند.

پس از امضاي فرمان مشروطيت در 1906 م . زنان فعاليت خود را شدت بخشيدند و در زمينه هاي سياسي و اقتصادي ، به ويژه برپايي بانك ملي و تحريم منسوجات خارجي تلاش كردند و از اين رو در پي رسيدن به حقوق از دست رفته ي خود ، وارد عرصه ي سياست شدند و اعتصاب مي كردند و در مواردي از نظر مالي و اخلاقي به مشروطه خواهان ياري مي رساندند . براي نمونه : در سال 1905 م . كه علما در صحن حضرت عبدالعظيم بست نشستند زنان براي مصون نگاه داشتن ايشان از نيروهاي مسلح دولتي ، موانعي انساني پديد آوردند.(12) در آستانه ي انقلاب مشروطيت برخي از روشنفكران و َفعالان سياسي دوره قاجاريه در بررسي عامل ضعف و ناتواني اقتصادي و اجتماعي جامعه ايران ، موقعيت زن ايراني را مورد توجه قرار دادند. آنان دريافتند كه تحول و نوسازي جامعه ايران بدون احقاق حقوق زنان و فعال نمودن آنان در عرصه ي حيات اجتماعي امكان پذير نيست.(13)

در اين دوره به دليل اينكه تعدادي از خانم هاي فرنگي به ايران سفر كردند و از ديده ها و شنيده هاي خود گزارش هايي برجاي گذاشتند، اطلاعات مبسوط تري به ويژه در خصوص زندگي اندروني زنان دربار ، كه پاي مردان بدان جا نمي رسيد و نيز در مورد زنان طبقات ديگر هم در دست داريم.(14) حتي در اواخر دوره ي مشروطه گاه به كتاب ها و رسالاتي برخورد مي كنيم كه توسط خود زنان ايراني نوشته شده اند كه به عنوان نمونه مي توان از خاطرات تاج السلطنه (دختر ناصرالدين شاه قاجار ) اشاره كرد.

با توجه به دگرگوني هاي سياسي ، اجتماعي و اقتصادي و رويارويي ايرانيان با تمدن غرب مسئله ي وضعيت زن در جامعه ي ايراني و مقايسه آن با زنِ غربي مورد توجه گروه هاي تجدد طلب قرار گرفت . تلاش گروه هاي تجدد طلب در عصر قاجار آغاز و پس از مشروطيت اوج گرفت.(15)

زنان تجدد طلب ايراني در شرايطي براي احقاق حقوق مدني و تغيير شرايط زنان به پا خواستند كه مردم ايران براي دگرگون سازي و نوسازي سياسي ، اجتماعي و اقتصادي جامعه مبارزه مي كردند. به اين ترتيب مبارزه زن ايراني در پيوند با دو نهضت ملي و بين الملل يعني انقلاب مشروطه و جنبش زنان قرار گرفت و فعالان حقوق زنان اطلاع چنداني از تمايزات فطري در درون جنبش جهاني زنان نداشتند از اين رو تا دهه ي 1320 هـ . ش. فعاليت زنان ايراني در چارچوب نگرش دموكراتيك بورژوايي قرار داشت و همين نگرش تغييرات جدي در زندگي و انديشه ي زن ايراني پديد آورد.(16)

لزوم تغيير در وضعيت زنان ، در دوره ي مشروطه و از طريق انجمن هاي زنان به شكلي سازمان يافته مطرح گرديد. موجي كه در جهان آن روز آغاز شده بود ، به هر روي در حال نشو و نما بود. حركت مشروطه خواهي زمينه ي مساعدي را براي مردم ايران جهت اعلام خواسته هاي خود فراهم كرد. زنان نيز اين فرصت را غنيمت شمردند و در صحنه هاي مختلف ابراز موجوديت و همياري با مردان حاضر شدند. انجمن هاي زنان كه در ابتدا به منظور پيشبرد اهداف دولت مشروطه تشكيل شده بودند ، به تدريج خواستار توجه به حقوقزنان و بهبود موقعيت آنان در خانواده و جامعه شدند . مبارزه ي زنان براي تغيير نگرش عمومي نسبت به «زن » و فرهنگ مردسالار، يكي ديگر از عرصه هاي فعاليّت زنان تجدّد طلب ايران در دوره ي اول مجلس شوراي ملّي است . تلاش آنان در اين دوره بيشتر در زمينه ي فراهم كردن شرايط احقاق حقوق اجتماعي و حضور زنان در عرصه هاي مختلف اجتماع بود و به موقعيّت و جايگاه زنان و دختران در محيط خانواده نمي پرداختند.(17)

در جامعه ي استبدادي ، مرد سالار و پدرسالار ايران پس از گذشتن از انقلاب مشروطيت صديقه دولت آبادي جزو زناني بود كه براي دستيابي به اين حقوق به صحنه ي مبارزه آمد زيرا چنين راه و سرنوشتي نصيب اندك شمار از زنان نسل او شده است. مسير اين زندگي سياسي – اجتماعي سرنوشتي را برايش رقم زده كه با سرنوشت آن دسته از زناني كه زندگي شان عمدتاً با مسايل و حوادث روزمره و شخصي و خانوادگي شان مرتبط بوده است ، متمايز مي نمايد.

منابع و پانوشت ها:

 1 - الیزساناساريان ، جنبش حقوق زنان در ایران. ترجمه نوشین احمدی خراسانی، نشر توسعه. 1384 . ص ص ، 28 و 29 .
 2 - بشری دلریش. زن در دوره قاجار. تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375، چاپ اول. صص 68-88 .
 3 - مهدی‌قلی‌خان هدایت. خاطرات و خطرات. تهران، زوار، 1344. چاپ دوم. ص 65 .
 4 - عبد الحسین ناهید، زنان ایران در جنبش مشروطه ، تبریز، احیا،136، ص55.
 5 - احمد کسروی تبریزی ، تاریخ مشروطه ی ایران،تهران، امیرکبیر، چاپ پانزدهم،1369،ص69.
 6 - ناظم الاسلام کرمانی،تاریخ بیداری ایرانیان،تهران،آگاه ،نوین،چاپ چهارم1362،ص62.63.
 7 - بشری دلریش،زن در دوره ی قاجار، ص180
 8 - زنان ایران در جنبش مشروطه ، ص 105.
 9 - همان ، ص 102 .
 10 - اطلاعات سياسي اقتصادي ، ش 230 تا 227 ، مرداد – آبان 1385 ، ص 316-425.
 11 - ( پايان نامه )
 12 - آفاري ، ژانت ، انجمن هاي نيمه سري زنان در نهضت مشروطه ، تهران ، نشر بانو ، 1377 ، ص 10. دولت آبادي ، يحيي ، ( 1371 ) ، حيات يحيي ، چ ششم ، تهران ، انتشارات عطار و انتشارات فردوسي ، ج 2 ، ص 2.
 13 – (پايان نامه )
 14 - جهت كسب اطلاع بيشتر رجوع كنبد به : ليدي شيل ، خاطرات ليدي شيل، همسر وزير مختار انگليس در اوايل سلطنت ناصرالدين شاه ، ترجمه : حسين ابوترابيان ، تهران ، نشر نو ، 1368 ؛ ديولافوآ،سفرنامه مادم ديولافوآ، ترجمه : فره وشي ،نشر خيام ، چ 2 ، 1361؛ مادام كارلاسرنا ،مردم و ديدني هاي ايران ، ترجمه : غلامرضا سميعي ، نشر نو ، 1363 ؛ كلارا رايس، زنان ايران و راه ورسم زندگي آنان ، ترجمه : اسدالله آزاد ، مشهد، آستان قدس رضوي، 1366.
 15 - (كانون بانوان-مريم فتحي )
 16 - پايان نامه – رشته ي علوم اجتماعي
 17 - گازري ، گل مهر ، (1384) ، زنان نمايش نويس ايران ، تهران ، روشنگران و مطالعات زنان ، ص 15

----

گام به گام با زنان در انقلاب مشروطیت

جواد موسوی خوزستانی
12 مرداد 1389

مدرسه فمینیستی: به ندرت تاریخ نگاران ایرانی به ثبت و مستند کردن رویدادهای موثری که به وسیله زنان به وجود آمده، پرداخته اند. با این نقص فاحش اما بوده اند تاریخ دان ها و پژوهشگرانی که روز یا ماه و سال هایی که حرکت های زنان ایران، تاثیرگذار بوده است را به ثبت رسانده اند. مطلبی که در پی می آید به بهانه یکصد و چهارمین سالگرد انقلاب مشروطه، با بهره گیری از چندین منبع، گردآوری شده و حرکت ها و تلاش های تاثیرگذار زنان در انقلاب مشروطیت را فهرست کرده است.

خرداد ماه 1284 خورشیدی
 بست نشینی بخش عمده ای از کسبه بازار تهران، بزازان، بازرگانان، و روحانیان سرشناس در مسجد شاه تهران که خواستار استعفای امین الدوله و اصلاحات در مملکت هستند. مردان و روحانیان مترقی متحصن در مسجدشاه، به طور گسترده و کم نظیر از سوی گروههای زنان مورد حمایت و پشتیبانی قرار می گیرند. در این حرکت های اعتراضی، زنان افزون بر مشارکت فعال، حفاظت از جان روحانیان مترقی را نیز بر عهده دارند.

2 بهمن ماه 1284
 دست خط شاه مبنی بر برکناری امین الدوله.

31 خردادماه 1285
 تحصن بیش از 13000 نفر از مردم تهران ( پیشه وران، تجار، روحانیان مبارز و روشنفکران انجمن های انقلابی مخفی) در اقامتگاه تابستانی هیئت نمایندگی بریتانیا، و شرکت گسترده زن ها در تظاهرات خیابانهای تهران، حمایت آنها از روحانیان مترقی، و تلاش آنها برای تحصن در خارج از ساختمان اقامتگاه.

29 تیر ماه 1285
 عده ای از زنان در مسجد شاه برای «تاسیس عدالت خانه»، بست می نشینند: هنگامی که عده ای از بزازان چادر بزرگی آورده و در حیاط مسجد دست به تحصن می زنند زنان نیز پا به میدان می گذارند و برای آوردن روحانیان مبارز به مسجد، همراهی می کنند عده ای از آنان نیز در حیاط مسجد بست می نشینند و خواهان تشکیل عدالت خانه می شوند.

14 مرداد 1285
 مظفرالدین شاه قاجار، سرانجام، فرمان مشروطه را صادر می کند.

15 مهر 1285
 مجلس شورای ملی افتتاح می گردد. این نخستین بار در تاریخ است که ایران ما، دارای مجلس قانونگذاری برای اداره کشور و رتق و فتق امور اجتماعی مردم می شود.

دی ماه 1285
 شرکت گسترده زنان در جنبش ملی به منظور تاسیس بانک ملی ایران و استقلال مالی کشور، و نیز با هدف تحریم منسوجات خارجی. در این حرکت ملی و ایثارگرانه، زنان پیشقدم اند و با اهدا و گرو گذاردن جواهرات و لوازم خانه و حتی پس اندازهای ناچیز خود، به تاسیس بانک ملی و تقویت بنیه مالی دولت و مجلس، یاری می رسانند.

9 دی ماه 1285
 قانون اساسی مشروطه به امضای شاه می رسد.

10 دی ماه 1385
 نامه یکی از زنان ـ پس از تصویب قانون اساسی ـ به روزنامه مجلس و تقاضا از آن مجمع که از تشکیل مدارس و اجتماعات زنان حمایت شود.

14 دی ماه 1285
 مظفرالدین شاه چشم از جهان فرو می بندد.

دی ماه 1285
 آغاز تشکیل انجمن های ایالتی؛ ولایتی، و انجمن های مردم نهاد، در اکثر قریب به اتفاق شهرها و استانهای کشور.

6 اسفند 1285
 روزنامه ندای وطن نوشت «زن، از افراد انسانی است و در خلقت به او ظلمی نشده و چیزی کسر ندارد و تفاوتی میان او و مرد در شرف و انسانیت نیست.» و در 17 محرم همین سال نیز روزنامه عدالت می نویسد که « حاجی علویه خانم از زنان میهن پرست و سرشناس تبریز در خصوص تحریم کالاهای خارجی سخن گفته است» اغلب جلسه های انجمن های زنانه تبریز در منزل علویه خانم برگزار می شد.

5 بهمن ماه 1285
 محمدعلی میرزا، شاه جدید و مستبد (که بعدتر مجلس شورای ملی را به توپ می بندد)، وارد تهران می شود.

12 بهمن ماه 1285
 سرانجام با فشار و پیگیری مردم ایران بخصوص با فداکاری زنان وطن پرست و آگاه ایرانی، قانون بانک ملی به تصویب می رسد.

18 بهمن ماه 1285
 همایش بزرگ و باشکوه گروههایی از زنان تهران و گذراندن قطعنامه ای به منظور پیشبرد حقوق زنان، ایجاد مدارس دخترانه، و منسوخ کردن رسم جهیزیه های سنگین.

اسفند 1285
 تشکیل انجمن های مستقل زنانه در ایران: انجمن آزادی زنان، اتحادیه غیبی نسوان.

سال 1285
 تشکیل مدارس متعدد دخترانه در تهران از جمله مدرسه ناموس، دبستان دوشیزگان و مدرسه مخدّرات.

فرودین 1286
 در این روز، نمایندگان مردم در مجلس شورای ملی، برای محدود کردن قدرت وسیع شخص سلطان، تیول (دیوانی) را که از زمان ایلخانان در ایران مرسوم شده بود و سلطان می توانست دلبخواه، ملک و آب و زمینی را به کسی واگذار کند، با اکثریت آراء لغو کرد.

19 اردیبهشت 1286
 به قلم «بی بی خانم استرآبادی» مقاله ای اعتراضی در نقد تبلیغات زن ستیز متعصبین منتشر می شود. وی در این مقاله می نویسد: برخی از افراد نظر به منافع شخصی، دیدند زنهای پایتخت اگر چیز فهم شوند زیر بار ظلم آنان نخواهند رفت و حقوقی که سالیان دراز خورده اند یا نزدشان مانده، خواهند خواست.

24 اردیبهشت 1286
 به گزارش صوراسرافیل، تعداد انبوهی از زنان پایتخت در میدان بهارستان گرد آمدند و خواستار تدوین قانون اساسی، قانونی شدن انجمن های زنانه، و توسعه مدرسه و مکتبخانه برای دختران، شدند.

9 اردیبهشت 1286
 زنان ابراهیم آباد به طور دسته جمعی تلگرافی به مجلس فرستادند که در آن از ستم هایی که بر مردمان روستا به خصوص بر زنها رفته بود سخن گفتند. این نامه سرگشاده که برای نمایندگان تلگراف کرده بودند وقتی در صحن علنی مجلس قرائت شد تاثیر بسیار زیادی بر نمایندگان گذاشت.

خرداد 1286
 بحث و چالش در مجلس و انجمن ها در مورد «متمم قانون اساسی» بالا می گیرد. شیخ فضل اله نوری برای گذراندن متمم که به موجب آن کمیته ای منتخب از علما حق رد مصوبات مجلس را پیدا می کنند تلاش می کند. شیخ فضل اله نوری فتوایی نیز بر علیه مدارس دخترانه صادر می کند.

تیرماه 1286
 نامه های دو زن در روزنامه های صوراسرافیل و حبل المتین در نقد آراء شیخ فضل اله نوری، و دفاع از حق مسلم زنان برای تحصیل دانش و سواد ، منتشر می شود.

شهریور ماه 1286
 دفاع روزنامه حبل المتین از زنان مستمند تهران که در میدان توپخانه بست نشسته بودند.

شهریور ماه 1286
 قرارداد روس و انگلیس که به موجب آن ایران به سه بخش شمالی (تحت نفوذ روسیه)، جنوبی (تحت نفوذ انگلستان) و منطقه بی طرف بینابین تقسیم می شود.

31 شهریور 1286
 کنگره مجاهدین (فرقه سوسیال دموکرات اجتماعیون عامیون) در شهر مشهد تشکیل می شود.

8 مهر 1286
 نامه سرگشاده «اتحادیه غیبی نسوان» در روزنامه ندای وطن منتشر می شود. در این نامه سرگشاده از وکلاء مجلس انتقاد شده و زنان عضو اتحادیه غیبی نسوان برای اداره امور مملکتی و اصلاحات اجتماعی، اعلام آمادگی کرده اند.

21 اسفند 1286
 اطلاعیه مهم «انجمن نسوان» منتشر می شود. در این اطلاعیه، زنان عضو انجمن، خواستار قانونی شدن و رسمیت یافتن انجمن های زنان هستند. متن این اطلاعیه در مجلس شورای ملی نیز مطرح می شود.

23 خرداد ماه 1287
 میرزا علی اکبر دهخدا در روزنامه صوراسرافیل مطلبی را منتشر می کند و سخت گله مند است که چرا تقاضای زنان برای کمک دولت در تشکیل مدارس و انجمن های زنان، با مخالفت مجلس روبرو شده است.

2 تیر ماه 1287
 کودتای «محمد علی شاه» سلطان مستبد قاجار بر علیه مشروطه خواهان و حمله قزاق های روسی به سرکردگی سرهنگ لیاخوف به مجلس. ساختمان بهارستان ویران می شود. ضرب و شتم وحشیانه سید عبدالله بهبهانی و طباطبایی و امام جمعه خویی تا حد مرگ، و سپس تبعید سید عبدالله بهبهانی. کشتن هشت نماینده مجلس از جمله قتل دو رهبر ازلی ـ بابی انقلاب مشروطه: میرزا جهانگیرخان (بنیانگذار صوراسرافیل)، و ملک المتکلمین.

3 تیر ماه 1287
 مقاومت سازمانیافته ی مردم تبریز به رهبری ستارخان و با همکاری سوسیال دموکراتهای ارمنی و قفقازی آغاز می شود. شهر تبریز یکپارچه در برابر قوای استبدادی شاه قاجار می ایستند. شرکت گروهی از زنان آذربایجان با لباس مردانه در مبارزات مجاهدین تبریز.

مرداد ماه 1287
 «انجمن خیریه نسوان ایرانیان مقیم استانبول» در دفاع از مردم آزادیخواه و سلحشور تبریز اطلاعیه ای صادر می کند.

آبان ـ آذر 1287
 زنان و مردان دیگراستانهای کشور با اعلام همبستگی با مردم تبریز، بر علیه گزمه های سرکوبگر و چماق داران سلطان مستبد، قیام می کنند.

15 دی ماه 1287
 مشروطه خواهان بختیاری، شهر اصفهان را از چنگال خونین قوای سلطان مستبد آزاد می کنند. در این نبرد سنگر به سنگر، زنان آزادیخواه اصفهانی از فرقه های گوناگون مذهبی، از هر کمک و فداکاری حتی اهداء جان خویش برای پیروزی قوای مشروطه خواه، دریغ نمی ورزند.

19 بهمن 1287
 مشروطه خواهان گیلان دیوان خانه رشت را به تصرف در می آورند و طولی نمی کشد که این ارتش انقلابی و مردمی به منظور آزادسازی قزوین از دست عمال سلطان مستبد، راهی این شهر می شوند. ارتش انقلابی گیلان سرانجام در اردیبهشت ماه به قزوین می رسد.

12 بهمن 1287
 گروهی از زنان مسلح در مبارزات رشت علیه نیروهای مزدور سلطان مستبد، شرکت می کنند. زنانی همچون دختر جوان یپرم خان «آستفیک» رهبر مجاهدین، و نیز زن جوان دیگری به نام عذرا از اهالی کردستان، و همینطور لیلا از همرزمان آنها هنگام نبرد خونین و پر هزینه در رشت، در لباس مردانه و در صف مقدم نبرد، همدش برادران مجاهد خود، با قوای استبداد می رزمند . در بحبوحه جنگ، عذرای جوان خود را جلوی گلوله می اندازد و جان خود را فدا می کند تا یپرم خان رهبر مجاهدین مشروطه خواه، از مرگ نجات یابد.

1 اردیبهشت 1288
 معلم آزادیخواه آمریکایی به نام «هووارد باسکرویل» که دوش به دوش مردم تبریز و آزادیخواهان این شهر با قوای استبداد می جنگید به دست سربازان روسی مدافع سلطان مستبد، کشته می شود. وی معلم فلسفه و علوم طبیعی بود.

22 تا 24 تیرماه 1288
 ورود ظفرمند نیروهای مشروطه خواه به پایتخت و فتح تهران توسط مجاهدین انقلابی از گیلان، و ایل بختیاری از اصفهان. روز بعد یعنی در 25 تیر ماه سلطان مستبد به سفارت روسیه در زرگنده پناهنده می شود.

شهریور ماه 1288
 نشریه سوسیال دموکرات ایران نو منتشر می شود. جزب دموکرات در تهران و شهرستانها شروع به فعالیت می کند.

30 مهر ماه 1288
 گزارش ایرا ن نو در مورد فرار زن جوان برده ای از منزل اربابش. اعتراض ایران نو به ادامه سنت برده داری در برخی نقاط ایران. کمک جمعی زنان در تهران به برده فراری و خرید او از اربابش.

24 آبان ماه 1288
 مجلس دوم افتتاح می شود.

پائیز 1288
 سلسله گزارش ها و مقالات روزنامه ایران نو در مورد تلاش ها و مبارزات برابری طلبانه جنبش زنان در کشورهای متعددی همچون روسیه، انگلستان، ژاپن، چین، و هند.

دی ماه 1288
 مقالات "خانم دانشمند" در دفاع از حقوق زنان به قلم «طایره» در نشریه ایران نو منتشر می شود.

اسفند 1288
 گزارش های ایران نو در مورد تداوم کمک های نقدی و جنسی زنان برای تشکیل بانک ملی.

19 اسفند 1288
 همایش بزرگ زنان در مدرسه خواتین بر گزار می شود. روزنامه ایران نو ضمن درج این خبر، می نویسد که در این گردهمایی اعلام می شود که: «اگر رأی مجلس مقدس به استقراض از داخله تعلق گرفته باشد زودتر آن را منتشر نماید که ما زنها هم هر کدام به اندازه وسع خود قبول نموده وجه آن را بپردازیم.»

فروردین ماه 1289
 گزارش مهم و امیدبخش روزنامه تایمز لندن که تا این تاریخ بیش از 50 مدرسه دخترانه در تهران تشکیل شده بود.

سال 1289
 تشکیل «انجمن مخدرات وطن» که در آن، زنان بسیاری از خانواده های مشروطه خواه و زنان برجسته و مبارز، همچون «صدیقه دولت آبادی»، شرکت داشتند.

سال 1289
 آغاز بکار ائتلاف « 12 انجمن زنانه در تهران» و تشکیل انجمن مرکزی زنان به منظور ایجاد شبکه ارتباطی بین انجمن های زنان در تهران و شهرستانها.

16 اردیبهشت 1290
 در اصفهان عده کثیری از زنان مبارز اصفهانی با دست خالی به زندان نظمیه این شهر حمله می کنند و زندانیان سیاسی را از زندان نظامیان سلطان مستبد، آزاد می سازند. در این درگیری، چندین نفر از این زنان مبارز اصفهانی که از پیروان مکتب بابی ـ ازلی بودند به شدت زخمی می شوند.

17 اردیبهشت 1290
 در این روز ، ایران نو خبر می دهد که نیروی انتظامی سلطان مستبد، از تردد زنان به مرکز شهر و اطراف بهارستان جلوگیری می کند. زیرا که زنان آزادیخواه به مجرد کسب فرصت و دور دیدن چشم مأموران، تجمع اعتراضی برپا می کنند. نیروی انتظامی اعلام کرده با زنانی که از این دستور سر پیچی می نمایند به شدت برخورد و آنان را سیاست می کند.

22 اردیبهشت ماه 1290
 مورگان شوستر مشاور مالی آمریکایی وارد تهران می شود.

خرداد ماه 1290
 انتشار نخستین نشریه مستقل کارگری به نام اتفاق کارگران در تهران. این نشریه پس از تشکیل نخستین اتحادیه کارگری در ایران که توسط کارگران چاپخانه به وجود می آید به عنوان ارگان این اتحادیه، برای مدت کوتاهی در پایتخت منتشر می شود.

19 مرداد ماه 1290
 سلطان مستبد معزول (محمدعلی میرزا) که از ترس محاکمه، به سفارت روسیه پناهنده شده بود با حمایت دولت روسیه سعی در برانداختن دولت مرکزی را می کند. دموکراتها با همراهی شوستر، سلطان مستبد را شکست می دهند. محمدعلی میرزا سرانجام ناگزیز می شود به کشور روسیه فرار کند.

مرداد ماه 1290
 «وکیل الرعایا» وکیل مجلس شورای ملی، مسئله «حق رای زنان» را در صحن علنی مجلس مطرح می کند.

آبان 1290
 یکی از زنانِ «شعاع السلطنه» (شعاع السلطنه برادر سلطان مستبد)، پنهانی نسخه ای از وصیت نامه شوهرش را در اختیار مورگان شوستر قرار می دهد و به این طریق نشان می دهد که دارایی شعاع السلطنه (که مجلس، دستور ضبط آنرا به نفع بیت المال داده بود) در گروی بانک روس نیست. شوستر با دستیابی به این مدرک غیرقابل انکار، اتهامات دولت روسیه را بر علیه ایران، رد می کند.

11 تا 13 آذر 1290
 تظاهرات عمومی بر علیه التیماتوم روسیه. تظاهرات باشکوه زنان تهران خصوصا «انجمن مخدرات وطن» در میدان بهارستان.

13 آذر 1290
 در این روز «انجمن خواتین وطن» تلگرافی به اعضای مجلس شورای ملی ارسال می دارد که هرگز تسلیم التیماتوم روسها نشوند.

15 آذر 1290
 تلگراف «انجمن خواتین وطن» به گروه زنان آزادیخواه انگلستان و تقاضا از زنان مبارز آن کشور که به دولت انگلیس شکایت کرده، از حق ایرانیان دفاع کنند.

24 آذر 1290
 شکایت گروههای مختلف زنان تهرانی به مجمع ادب (کلوپ حزب دموکرات) که چرا دولت ایران در قبال التیماتوم روسیه ساکت مانده است.

27 آذر 1290
 اتحاد دو تشکل بزرگ زنانه: «هیئت نسوان اصفهان» با «هیئت نسوان قزوین» در اعتراض به التیماتوم روسیه، شکل می گیرد.

2 دی 1290
 بعد از ورود قوای روسیه به قزوین در تاریخ 13 دسامبر و تهدید به حمله به تهران، کودتایی بر علیه مجلس و حزب دموکرات برقرار می شود که ضمن آن، نایب السلطنه ناصرالملک و کابینه، با حمایت روس و انگلیس، محلس را می بندند.

3 دی تا اواسط دی ماه 1290
 کشتار مجاهدین آذربایجان توسط قوای روس. تبعید انقلابیون شهرهای شمالی کشور و پایان اولین مرحله تاریخیِ انقلاب مشروطیت ایران.

* منابع مورد استفاده در تدوین این گزارش: سالنمای زنان ایران (نوشین احمدی خراسانی). کرنولوژی جنبش زنان در انقلاب مشروطیت به قلم ژانت آفاری (پیرنظر) . پیشینه های اقتصادی ـ اجتماعی جنبش مشروطیت به قلم خسرو شاکری. تاریخ مشروطه ایران به قلم احمد کسروی. انجمن «ارگان انجمن ایالتی آذربایجان»، به قلم منصوره رفیعی. از صبا تا نیما، به قلم یحیی آرین پور.

----

اخلاق خشونت پرهیز در نهضت مشروطه ایرانیان

نازنین صمیمی (شیرازی)*

 12 مرداد 1389