عمر خيام نابغه ايرانی

بی بی سی: پخش فيلم عمر خيام از تلويزيون داخلی بی بی سی (شبکه چهار) در شب سه شنبه سی ام مارس فرصت کم نظيری بود که مردم بريتانيا با يکی از چهره های تابناک تاريخ ايران زمين آشنا شوند. توجه ای که مطبوعات اين کشور در روزهای پيش و پس از پخش اين فيلم به اين نابغه ايرانی داشته اند برای من به عنوان يک ايرانی غرور انگيز بوده است.

بعضی از دوستان و همکاران انگليسی من که اين فيلم را ديده اند می گويند در شگفت اند که چگونه کسی در هزار سال پيش انديشه هايی را در رباعياتش مطرح کرده که هنوز هم برای بشريت قرن بيست و يکم تازگی دارد.

عمر خيام يکی از معدود انديشمندان جهان است که گويا افکارش نه مرز می شناسد و نه گذشت زمان. ولی نبوغ خيام تنها در شعرهايش متبلور نشده است.

او در عين حال يکی از بزرگترين دانشمندان تاريخ بشر است. تقويمی که او بر اساس سال شمسی حدود ده قرن پيش تدوين کرد و امروزه در ايران از آن استفاده می شود دست آورد مهمی است برای تاريخ علم. خيام برای تدوين تقويم می بايست طول سال را اندازه گيری کند.

او با گروهی از ستاره شناسان بزرگ زمان خود در رصد خانه معروف اصفهان سال ها برای اين کار زحمت کشيد و در نهايت طول سال را با چنان دقتی اندازه گيری کرد که امروزه هم با توجه به محدوديت وسايل لازم در آن زمان مايه شگفتی است. به گفته دانشمندان انگليسی تقويم خيامی از تقويمی که درغرب پانصد سال بعد تدوين شد دقيق تر است.

ولی کار خيام به شعر و ستاره شناسی خلاصه نمی شود. دست آوردهای او در حل معادلات چند مجهولی هم او را در رديف بزرگترين رياضی دانان جهان قرار می دهد.

خيام به عنوان بزرگترين دانشمند زمان خود از نديمان ملک شاه سلجوقی بود و زندگی ای راحت داشت و عمری دراز کرد. ولی آن طور که از رباعيات او پيداست او در درون خود هيچگاه آرام نداشت.

خيام را در زمانه او کسی به عنوان شاعر نمی شناخت. او مثل فردوسی و حافظ و سعدی نبود که "شغل" شان شاعری بود. نخستين بار حدود پنجاه سال پس از مرگ او بود که تذکره نويسان از شعرهای او به عنوان "مارهای سمی" برای دين نام بردند.

او گويا می دانست که انتشار انديشه های انقلابی اش می تواند برای او خطر جانی داشته باشد. به نظر می رسد که او شعرهايش را در هنگام فراغت از کار های علمی اش در خفا می سرود و احتمالا در حلقه ياران همدل و مورد اعتماد می خواند.

خيام در زمانه ای می زيست که تفکرات جزمی بر زندگی انسان ها چيرگی داشت. خواجه نظام الملک با آنکه سياستمداری توانا بود ولی در انديشه دينی تعصب می ورزيد.

امام محمد غزالی متفکر دينی مشهورهم دوره با خيام تعيين می کرد که نيک و بد چيست و هر آن کس نظر ديگری می داد تکفير می شد. هم برای خواجه نظام الملک و هم برای غزالی کاملا واضح بود که خدايی جهان و انسان را آفريد، انسان برای مدتی بر روی زمين امتحان پس می دهد و سپس در دنيايی ديگر يا پاداش می گيرد و يا مکافات می بيند. بنابراين آنان نه پرسشی در باره بدايت داشتند و نه پرسشی برای نهايت و نه ترديدی در باره سرنوشت انسان و هدف زندگی.

ولی برای خيام اينها همه پرسش است. هستی برای او معمای بزرگ است. او شايد به معنای امروزی کلمه آتئيست (خدا ناباور) نبود ولی ايدئولوژی دينی را برای درک چگونگی پيدايش هستی نمی پذيرفت. خيام يکی از پرسشگران بزرگ تاريخ است. او در رباعياتش پرسش هايی را مطرح می کند که جهان شمول است و برای بشريت فارغ از مرزهای جغرافيای مطرح است. راز ماندگاری انديشه های خيام و محبوبيت او در سراسر جهان پس از گذشت هزار سال همين است.

ترجمه زيبای ادوارد فيتز جرالد از رباعيات خيام در صدو پنجاه سال پيش در انگلستان منتشر شد، درست در همان سالی که اثر تاريخ ساز چارلز داروين، منشا انواع، به چاپ رسيد. برای چند دهه رباعيات خيام محبوبترين کتاب شعر به زبان انگليسی بود. ولی بعد ها کم کم از محبوبيت آن کاسته شد.

هدف ما از ساختن اين فيلم شناساندن مجدد اين نابغه ايرانی به جهانيان بود. فيلم "عمر خيام: نابغه پرسشگر" در سال گذشته ابتدا از تلويزيون جهانی بی بی سی و سپس از کانال فارسی بی بی سی پخش شد و چند شب پيش نيز از کانال داخلی شبکه چهار.

بخش هایِ مهمی از اين فيلم در ارديبهشت ماه سال پيش با مجوز رسمی وزارت ارشاد و با کارگردانی بهمن کيارستمی در ايران فيلمبرداری شد.

ما در بی بی سی فارسی وظيفه خود می دانيم که علاوه بر ارائه يک سرويس خبری دقيق و بی طرفانه، در راه گسترش فرهنگ و تمدن افتخار آميز ايران زمين و ايجاد نزديکی بيشتر در بين همه فارسی زبانان تلاش کنيم.

واکنش گسترده ای که پخش فيلم خيام در مطبوعات بريتانيا ايجاد کرد نشان می دهد که پرسش های اين نابغه ايرانی پس از گذشت هزار سال همچنان بی پاسخ مانده است.

دوری که در آمدن و رفتن ماست
او را نه نهایت نه بدایت پیداست
کس می نزند دمی درین معنی راست
کاین آمدن از کجا و رفتن به کجاست