پویان فخرایی: شاید کسی خبر نداشت زمانی که مهندس مهدی بازرگان در سال ۱۳۴۲ با صدایی بلند و رسا در دادگاه نظامی شاهنشاهی اتهام خود و یارانش را «مطالبه حقوق مردم ایران و مبارزه با استبداد و استعمار» دانست و این اتهامات را برای نهضت آزادی همیشگی دانست، خبر از آیندهٔ پر فراز و نشیب برای این حزب می‌داد. آینده‌ای که پنجاه سال دست به گریبان حکومت‌های مستبد در دادگاه‌ها و زندان‌های گوناگون بوده است و در روزهای پنجاهمین سالگرد تاسیس دکتر ابراهیم یزدی، دبیرکل ۸۰ سالهٔ نهضت آزادی، بعد از حدود هشت ماه زندان خود را آمادهٔ دفاع در برابر دادگاهی غیرقانونی می‌کند.

نهضت آزادی ایران تنها دوسال پیش از این سخنان دبیرکل خود در چهارشنبه روزی که مصادف با ۲۷ اردیبهشت ۱۳۴۰ بود، در خانه‌ای در خیابان هدایت، تاسیس خود را اعلام کرد. تاسیس نهضت آزادی نتیجهٔ فضای آزادی بود که در اثر فشار دولت مستعجل جان اف کندی در آمریکا بر حکومت شاه ایجاد شده بود. اما این فضای باز دیری نپایید. نهضت آزادی از‌‌ همان روزهای آغاز به کار دفترش توسط ماموران امینتی پلمپ شد و محمدرضا شاه در سال ۱۳۴۱ برای پیش بردن انقلاب سفید تمام منتقدانش را به زندان انداخت. محاکمه بازرگان و یارانش به شیوهٔ دادگاهی بود که ده سال پیش از آن برای رهبر نهضت ملی شدن صنعت نفت، محمد مصدق، برپا شده بود؛ محاکمه در دادگاه نظامی.

نتیجهٔ دادگاه نظامی ده سال حبس برای بازرگان وطالقانی و حبس‌های کوتاه‌تر برای الباقی یاران نهضت بود. نهضت آزادی در داخل ایران پس از این برای سال‌ها به محاق رفت و محور فعالیت‌ها به جوانان نهضت در خارج از کشور منتقل شد. ابراهیم یزدی، مصطفی چمران، محمد توسلی و... . اما فعالان نهضت در خارج از کشور نیز مصون از فشار‌ها نبودند ساواک با چندین کشور همجوار ایران به توافق رسیده بود در صورت ورود ابراهیم یزدی به آن کشور‌ها او را بازداشت و به ایران تحویل بدهند، اتفاقی که هیچ‌گاه نیفتاد تا زمانی که او به همراه آیت‌الله خمینی به ایران آمد.

با پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷، دبیرکل نهضت آزادی به نخست وزیری دولت موقت انتخاب شد و به کسوت رئیس دولت درآمد و اکثر اعضای بلند پایه نهضت آزادی هم به او در دولت کمک می‌کردند. با خروج مهندس بازرگان و یارانش از دولت و بازگشت به نهضت، با انتشار روزنامهٔ میزان و سرپا کردن دفتر شماره ۲۴۰ خیابان تخت طاووس (مطهری)، تشکیل دوباره ارکان حزبی نهضت دوباره رونقی یافت. اولین حضور نهضت و جریانهای همنام در انتخابات اولین مجلس شورای ملی در سال ۱۳۵۸ بود.

فضای ملتهب رقابت بین گروه‌های هوادار و مخالف آیت‌الله خمینی چشم انداز حرکت‌ اصلاح طلبانه و متعدل برای سال‌ها کم سو کرد. با وقوع درگیری مسلحانهٔ سازمان مجاهدین با هواداران حکومت، جمهوری اسلامی هرگونه صدای مخالفی را مزاحم می‌دید و با فشار آوردن سعی در خاموش کردن آن داشت. گروه‌های سیاسی راه‌های مختلفی را در مقابله با این فشار‌ها برگزیدند؛ گروهی کاملا از سیاست کنار کشیدند، گروهی به خارج رفتند و نهضت آزادی سعی کرد تلاش برای تغییر را در داخل کشور ادامه دهد، تلاشی که بی‌هزینه نبود.

صحن مجلس اول شروع اولین فشار‌ها بر نهضت آزادی بود. بد و بیراه‌های رکیک به پیر‌ترین اعضای مجلس و کتک کاری با اعضای نهضت آزادی سرآغاز فشارهای طاقت فرسای دههٔ ۱۳۶۰ بود. روزهای نخستین دههٔ ۱۳۶۰ روزنامهٔ میزان، ارگان نهضت آزادی به همراه ۱۶ روزنامهٔ دیگر توقیف شد و مدیر مسئولش، دکتر رضا صدر، به زندان افتاد. با پایان مجلس اول، نهضت آزادی انتخابات مجلس دوم را تحریم کردم. توقیف و حمله به دفتر نهضت، ضرب و شتم اعضا در خیابان، برهم زدن جلسات نهضت و رد صلاحیت مهندس بازرگان، دکتر یزدی و دکتر صدرحاج‌سید جوادی برای انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۶۴ از هزینه‌های عادی‌ای بود که نهضت آزادی بخاطر پرده پوشی نکردن در انتقادات خود پرداخت می‌کرد. اما گاهی این هزینه‌ها سنگین‌تر می‌شد.

یکی از نمونه‌های اینگونه فشارها به نهضت آزادی در سال ۱۳۶۴ اتفاق افتاد. زمانی که رهبران نهضت آزادی به همراه جمعی از اعضا برای بزرگداشت سالگرد تاسیس نهضت به بهشت زهرا رفتند تا برمزار آیت الله طالقانی و دکتر چمران فاتحه‌ای بخوانند، اما گروه‌های شبه نظامی مسلح دست به ربودن ایشان زدند و ایشان را به مخروبه‌ای نزدیک قم انتقال دادند و مهندس بازرگان و دکتر سحابی را به صورت نمایشی اعدام کردند.

از موارد کمتر نقل شده از این دهه ماجرای بازداشت دکتراحمد صدرحاج‌سید جوادی و شکنجه بی‌رحمانه اوست. برای شکنجه دکتر صدرحاج‌سیدجوادی ۶۷ ساله سیمی به پای او وارد کردند که در نزدیکی عصب پا جای گرفت و هیچ‌گاه هم خارج نشد.

در سال ۱۳۶۷ با بازداشت و شکنجهٔ سه تن از اعضای فعال نهضت آزادی، مهندس محمد توسلی، مهندس هاشم صباغیان و خسرو منصوریان به انتقادات نهضت آزادی پاسخی بدهد.

و در سال ۶۹ هم که تعدادی از اعضای نهضت و گروه‌های ملی نامهٔ معروف به ۹۹ امضایی را خطاب به رییس جمهور وقت و در انتقاد به سیاست‌های اقتصادی دولت را منتشر کردند، سبب به زندان رفتن گروهی از نویسندگان نامه وشکنجه ایشان و همچنین فشار بر گروه‌های ملی شد.

این فشار‌ها تا فوت مهندس بازرگان در دی ماه ۱۳۷۳ ادامه داشت. با فوت مهندس بازرگان و حضور جمعیت عظیم مردم در مراسم خاکسپاری‌اش فضا برای نهضت آزادی تغییر کرد. نهضت آزادی دکتر ابراهیم یزدی را به دبیرکلی خود برگزید و او حکم پلمپ دفتر نهضت را شکست و نهضت بعد از سال‌ها دوباره دفتر خود را در اختیار گرفت. با پیروزی اصلاح طلبان در انتخابات دوم خرداد ۱۳۷۶ فضای سیاسی نسبتا باز شد. نهضت آزادی جلسات آموزشی دایر کرد و مرتبا جلسات هفتگی برگزار می‌کرد.

اما الگوی فشار به نهضت پس از یک دوره آزادی فعالیت دوباره تکرار شد. فعالان ملی مذهبی و اعضای نهضت آزادی در روزهای آخر سال ۱۳۷۹ و روزهای آغازین سال ۱۳۸۰ توسط اطلاعات سپاه و به حکم دادگاه انقلاب به جرم براندازی بازداشت شدند، ماه‌ها در انفرادی به سربردند و در دادگاه‌های غیرعلنی محاکمه شدند. اعضای نهضت آزادی مجموعا به ۱۱۰ سال زندان محکوم شدند. دکتر احمدصدرحاج‌سیدجوادی به عنوان پیر‌ترین زندانی سیاسی تاریخ جمهوری اسلامی با ۸۴ سال سن در این دوره در یک سلول در زندان ۵۹ سپاه زندانی شد و سپس علی‌رغم اعلام عدم صلاحیت دادگاه به شلاق و جزای نقدی محکوم شد.

اما این‌بار مرگ دکتر یدالله سحابی و حضور پرشمار مردم در خاکسپاری وی باعث شد حاکمیت را از مواضع خود عقب براند. با بازگشت دکتر ابراهیم یزدی از آمریکا در اردیبهشت ۱۳۸۲، اگرچه او به صورت هفتگی به مدت یک سال بازجویی می‌شد، اما این سرآغاز فعالیت دوباره نهضت آزادی شد. این‌بار جذب جوانان و جوان سازی نهضت از الویت‌های کاری این حزب کهنه کار بود.

با وقوع کودتای انتخاباتی سال ۱۳۸۸ یورش گسترده به نهضت آزادی شروع شد. در چندین نوبت اعضای نهضت آزادی به خصوص جوانان عضو این حزب بازداشت شدند و چند تن از ایشان به زندانهای طولانی مدت محکوم شدند، که شرح آن از این قرار است: عماد بهاور به ده سال حبس و ده سال محرومیت از فعالیت در احزاب، رسانه‌ها و فضای مجاری، مهندس امیر خرم به هفت سال حبس و ۷۴ ضربه شلاق، رضا تاجیک به شش سال حبس، مهدی معتمدی مهر به پنج سال حبس، مهندس فرید طاهری سه سال حبس قطعی، امیر حسین کاظمی به سه سال حبس قطعی و حکم دو سال حبس قطعی برای لیلا توسلی.

از وقایع این دوره، هشت ماه زندانی شدن دبیرکل فعلی نهضت آزادی در سن ۸۰ سالگی است. دکترابراهیم یزدی یک بار در‌‌ همان روزهای نخست پس از انتخابات و سپس بعد از حوادث روز عاشورا و برای بار آخر مهر ماه ۱۳۸۹ بازداشت شد. او مجموعا بیش از هشت ماه را در سلول انفرادی و خانهٔ امن زندانی بوده است و قرار است در خرداد ماه ۱۳۹۰ در یک دادگاه غیرقانونی و در حکومتی متفاوت اما با تهاماتی مشابه دبیر کل فقید نهضت آزادی محاکمه شود. اتهاماتی که مهندس بازرگان آن‌ها را شامل مروز زمان ندانسته بود.